Azotany i azotyny (E249, E250, E251, E252) - czy są bezpieczne dla zdrowia (cz1)

Pisząc wstępny tekst dotyczący azotanów i azotynów [1] obiecałem, że będę do tematu wracał w miarę dostępności nowych danych. Czas ten właśnie nadszedł, jako że EFSA opublikowała dwa obszerne raporty poświęcone powtórnej ewaluacji azotynu sodu (E250), azotynu potasu (E249) [2], azotanu sodu (E251) i azotanu potasu (E252) [3].

Z uwagi na obszerność zagadnienia, chciałbym opis raportu podzielić na 4 części, osobno omawiając takie tematy jak tworzenie się methemoglobiny na skutek spożycia azotanów, tworzenia się rakotwórczych nitrozamin pod wpływem obróbki cieplnej oraz wpływu na powstawanie nowotworów - są to główne zarzuty wobec wymienionych dodatków, a raporty dostarczają wiele ciekawych danych na ich temat.

Azotany i azotyny są używane w przemyśle spożywczym jako konserwanty, przede wszystkim zapobiegające się psuciu mięsa. Chronią od zatruć jadem kiełbasianym, więc rezygnując z ich użycia, trzeba pamiętać o alternatywie - albo stosujemy inne konserwany, być może bardziej szkodliwe, albo narażamy się na śmiertelne niebezpieczeństwo.

Zgodnie z normami dopuszczalne zanieczyszczenia to przede wszyskim arsen 3mg/kg ołów 2mg/kg i rtęć 1mg/kg (dla płynnej postaci azotanu sodu wartości są niższe) - przy czym podobnie jak w przypadku innych dodatków EFSA sugeruje zaostrzenie norm

Bezpośrednia toksyczność azotynów sodu/potasu wiąże się z rozluźnieniem mięśni gładkich, obniżeniem ciśnienia krwi, i tworzeniem metahemoglobiny. Dawka śmiertelna LD50 została wyznaczona na 100-220 mg/kg masy ciała dla azotynów. W przypadku azotanów jest większa i wynosi od 1500 mg/kg masy ciała dla królików do 4860-9000 mg/kg dla szczurów.

Badania in vitro udowodniły jednoznacznie genotoksyczność azotynów. Jest to jeden z nielicznych przypadków gdzie substancja mogąca powodować mutacje jest dopuszczona jako dodatek do żywności. Badania in vivo zgodnie z raportem nie potwierdziły genotoksyczności.

Dopuszczalna dzienna dawka (ADI) dla azotynów została wyznaczona jako 0,07mg/kg masy ciała a dla azotanów jako 3,7mg/kg. Co ciekawe - badając dzienne spożycie statystycznie dla dzieci w wieku 1-3 lat dla azotynów jest to  0,1-0,15 a więc większe niż zalecane ADI. 

Dodatki do żywności (azotany i azotyny) odpowiadają jednak tylko za niewielki procent dziennego spożycia - średnio 17% w przypadku azotynów i tylko 2% w przypadku azotanów, jako że są one obecne w produktach spożywczych i w wodzie. Dla wszystkich nie lubiących szpinaku - PopEye mógłby mieć poważne problemy zdrowotne na skutek konsumpcji zbyt dużej ilości azotanów. Cytując: "CONTAM Panel concluded that the concentrations of nitrate in spinach have the potential to increase dietary nitrate exposure to levels at which a health concern cannot be excluded"

Ponadto azotyny w niewielkich ilościach są syntetyzowane przez organizm człowieka. 

Główne działania negatywne związane z methemoglobiną, nitrozaminami i wpływem na powstawanie nowotworów omówię osobno (linki pojawią się w ramach publikacji)

Jeżeli chodzi o pozostałe działanie negatywne: W przypadku badań na myszach w przypadku dużych dawek azotynów w wodzie do picia zaobserwowano (5g/L) zmniejszenie wagi samców, zwiększenie śledziony, serca i nerek a u samic serca i wątroby. Z innych negatywnych efektów przy dużych dawkach zaobserwowano sinicę u szczurów. Dla azotanów (6% azotanu potasu w karmie i 5% azotanu sodu) zaobserwowano zmniejszenie serca, wątroby i płuc u szczurów.

Azotany mogą również mieć wpływ na działanie tarczycy, wiążąc się zamiast jodu w receptorach i mając negatywny wpływ na produkcję hormonu tarczycy. W badaniach na zwierzętach wysokie dawki azotanów prowadziły do zmniejszenia stężenia T3 i T4 oraz zwięszenia TSH. Podobne wyniki osiągnięto badając poziomy TSH u ludzi w rejonach w których woda pitna zawiera zwiększoną ilość azotanów.

Wniosek z lektury - jeżeli czytelnik chciałby ograniczyć spożycie azotanów i azotynów, to bardziej niż eliminować produkty przetworzone z dodatkami E249-E252 powinien ograniczyć spożycie naturalnych produktów zawierających te substancje - na przykład szpinaku.

[1] Azotany i azotyny - czy grożą rakiem i uduszeniem. szkodliwejedzenie.pl

[2] Re‐evaluation of potassium nitrite (E 249) and sodium nitrite (E 250) as food additives  EFSA Journal Volume 15 Issue 6 - June 2017

[3] Re‐evaluation of sodium nitrate (E 251) and potassium nitrate (E 252) as food additives EFSA Journal Volume 15 Issue 6 - June 2017
[4] Węglowodany i gluten źródłem Alzheimera? szkodliwejedzenie.pl